ÖZ
Çankırı-Çorum Havzası Türkiye'nin Orta Anadolu'daki Tersiyer yaşlı, evaporitik
formasyonlar içeren en büyük çökel havzalarından biridir. Havzada evaporitik çökelimler dört
farklı jeolojik zaman içinde oluşmuştur. İlk evaporit çökelimin olduğu Geç Eosen’de
(Kocaçay formasyonu) sığ denizel ortam, bunu izleyen Oligosen (İncik formasyonu),
Miyosen (Bayındır formasyonu) ve Pliyosen' de (Bozkır formasyonu) ise tümüyle gölsel
ortam egemen olmuştur.
Havzada yaygın olarak gözlenen ve evaporitik ortam koşullarını taşıyan Bozkır
formasyonu ve Bayındır formasyonlarında MTA Genel Müdürlüğü kapsamında 2006-2011
yılları arasında sondajlı arama çalışmaları yapılmıştır. Çankırı ve Çorum illeri arasında kalan
alanda yapılan bu çalışmalarda, kalın kayatuzu seviyeleri kesilmiş ve kayatuzu çökeliminin
Çankırı'dan doğuya doğru devam ettiği gözlenmiştir. Bozkır formasyonu ve Bayındır
formasyonunda kayatuzu içeren düzeyler; tuz üyesi olarak ilk defa bu çalışmalarda
tanımlanmıştır. Ayrıca, Bozkır formasyonu tuz üyesi içerisinde, kayatuzu düzeyleri (sabkha)
arasında 3,2 m. ye varan kalınlıklarda sedimantasyon ile eş yaşlı globerit (Na2Ca(SO4)2) ara
düzeyleri tespit edilmiştir Diğer bir ekonomik Na-sülfat minerali olan blodit
(Na2Mg(SO4)2.4H2O) ise, Çorum-Bayat ilçesi İshaklı Köyü kuzeyindeki mevsimlik bir göl
(playa göl) alanında güncel olarak çökelimi de ilk defa bu proje kapsamında tespit edilmiştir.
Havzadaki kayatuzun (halit) varlığı çok eski yıllardan beri bilinmekte ve işletilmektedir.
Özellikle, Çankırı ili ve yakın civarında (Çankırı tuz mağarası, Potuk tuz ve Germece tuz) üç
ayrı ocakta kapalı işletme şeklinde oda topuk yöntemi ile halen üretim yapılmaktadır.
Çankırı-Çorum Havzasında Pliyosen'de ve Pliyosen öncesinde kayatuzu çökelimi
gerçekleşmiştir. Pliyosen'de Bozkır formasyonunda çökelen kayatuzları diyapirleşme
göstermeyen, sedimantasyona uygun, iyi tabakalanmalı ve düşük eğimlidir. Pliyosen
öncesinde çökelmiş kayatuzlarında yukarı doğru hareketlenme yani diyapirleşme gözlenmekte
ve Pliyosen öncesi kayatuzlarının yarattığı tuz tektoniği havzada yaygın olarak
gözlenmektedir.
Proje kapsamında havzada playa göl ortamında çökelmiş, Pliyosen yaşlı Bozkır
formasyonunda sekiz lokasyonda (Barak-1, Balıbağı-1, İshaklı-1, İshaklı-2, Ovacık-1, Asma-
1, Yenidoğan-1, Yenidoğan-2) toplam 6062 m. karotlu sondaj çalışması yapılmıştır. Bu
sondajlardan yalnızca bir lokasyonda (Asma-1) kayatuzu kesilememiştir. Formasyonunda
yapılan sondajlarda ortalama % 96,5 (NaCI) tenörlü toplam 1,1 milyar ton görünür kayatuzu
rezervi hesaplanmıştır. Ayrıca Balıbağı-1 sondaj çalışmasında 760 m. den sonra, Kızılırmak
iv
formasyonunda artezyen yapan sıcak suya rastlanılmıştır. Daha sonra yapılan çalışmalarda,
kuyudan kompresörle 49oC sıcaklıkta, 37 lt/sn debide bir akışkan elde edilmiştir.
Miyosen yaşlı Bayındır formasyonunda iki adet lokasyonda (Emirhalil-1, Ciceli-1)
toplam 1456 m. sondaj çalışması yapılmıştır. Ortalama % 93 (NaCI) tenörlü toplam 1,05
milyar ton görünür kayatuzu rezervi hesaplanmıştır. Bayındır formasyonunda kesilen
kayatuzları oldukça deforme, yüksek eğimli ve kötü tabakalıdır.
Ayrıca Miyosen yaşlı Kızılırmak formasyonunda da altındaki Bayındır formasyonu hedef alınarak bir adet lokasyonda (Kızılırmak-1) karotlu sondaj çalışması yapılmıştır. Bu sondaj
çalışmasında 120 m. den sonra artezyen yapan, bölge için önemli olan içilebilir özellikte, 6
lt/sn debisinde bir soğuksu kaynağına rastlanılmıştır. Sondaj çalışması 600,5 m. de Kızılırmak
formasyonu içerisinde tamamlanmıştır.
Havzada ruhsat sahalarında 11 lokasyonda toplam 8119 m. karotlu sondaj çalışması
yapılmıştır. Bu çalışmalardan sonra ortalama tenörü % 90 (NaCI) 'ın üzerinde olan toplam
2,15 milyar ton gönünür kayatuzu rezervi hesaplanmıştır.
Hak sağlanan ruhsat alanlarında yapılan sondaj çalışmaları rezerve yönelik yapılmıştır.
Havzanın diğer evaporitik hammadde (Na-sülfat, trona) potansiyelini araştırmak, kayatuzunun
yanal devamlığını ve varlığını ortaya koymak hedef alındığından, ruhsat sahalarının birinde
iki lokasyonda ve diğerlerinde tek lokasyonda sondaj çalışması yapılmış ve etki mesafesi 350
m. alınarak görünür ve muhtemel rezervler hesaplanmıştır. Rezerve yönelik sondaj
çalışmasında, ruhsat alanlarında kayatuzu rezervinin hesaplanandan çok daha büyük olduğu
düşünülmektedir.