ÖZ 2016 yılında Batı Anadolu’da Muğla-İzmir-Manisa-Aydın illerini kapsayan alanda gerçekleştirilen bu çalışmada; stratigrafi, yapısal ve metamorfizma özelliklerine göre altı yapısal birim ve bunları örten Tersiyer yaşlı çökeller ayırt edilmiştir. Bunlar Menderes Masifi’ne ait naplar (Armutludere, Karpuzlu-Kiraz, Tire-Bozdağ), Göktepe Napı, Bodrum Napı, Kikladik Kompleks, Bornova Flişi, ofiyolit ve ofiyolitik melanj olmak üzere ayırtlanmıştır. İnceleme alanında Menderes Masifi üç farklı napa ayrılmıştır. Bunlar tektonik konumları itibari ile alttan üste doğru Armutludere Napı, Tire-Bozdağ Napı ve Karpuzlu-Kiraz Napıdır Menderes Masifi’nin genelleştirilmiş stratigrafisi, Prekambriyen yaşlı Pan-Afrikan temel (çekirdek serisi) ve temeli uyumsuz olarak örten geç Permiyen-Eosen yaşlı birimlerden oluşmaktadır. Masifteki bu istiflerin tamamı Karpuzlu-Kiraz Napı’nda gözlenirken, Tire-Bozdağ Napı Prekambriyen, geç Permiyen, Triyas; Armutludere Napı ise geç Permiyen, Triyas ve Jura-Kretase yaşlı birimlerden oluşmaktadır. Menderes Masifi’nin Prekambriyen yaşlı Pan-Afrikan temeli içerisinde; kuvarsit ara düzeyleri içeren paragnays ve mikaşistlerden oluşan Dümen formasyonu; paragnays ve mikaşistleri kesen granitik kökenli biyotit ortognayslardan oluşan Madranbaba Biyotit Ortognaysı; lökokratik ortognayslardan oluşan Beşparmak Lökokratik Ortognaysı ve yer yer eklojitik metamorfizma izleri taşıyan metagabrolardan oluşan Soğukoluk Metagabrosu; paragnays ve mikaşistlerin kısmi migmatizasyonundan oluşan Dereli Migmatiti ile Kutlubeyler Anatektik graniti bulunmaktadır. Prekambriyen temel üzerinde uyumsuz olarak taban kuvarsiti ile başlayan, merceksel metaçakıltaşı düzeyleri içeren şistlerle fosil kalıplı rekristalize kireçtaşı ardalanması ve üstte rekristalize dolomitik kireçtaşlarından oluşan geç Permiyen yaşlı Yava formasyonu gözlenir. Yava formasyonunun üzerine uyumsuz olarak kuvarsit-şist ardalanması ile metaçakıltaşı ve metavolkanit ara seviyeleri içeren fillit, granat şist, kalkşist, rekristalize kireçtaşı ardalanmasından oluşan Erken-Orta Triyas yaşlı Nebiköy formasyonu gelmektedir. Orta Triyas yaşlı lökokratik ortognayslardan oluşan Demirhan Ortognaysı ile metagabroların oluşturduğu Azıtepe Gabrosu, Nebiköy formasyonuna ait birimleri kesmektedir. Nebiköy formasyonu üzerine uyumlu olarak rekristalize dolomitik kireçtaşları ile yer yer yanal geçişli şist, kuvarsit ve metabazitlerden oluşan Orta-Geç Triyas yaşlı Kemer Tepe formasyonu; bu formasyonun üzerinde ise uyumsuzluk düzeyini temsil edecek şekilde zımpara taşı seviyeleri ile başlayıp rekristalize dolomitik kireçtaşı ve üste doğru rudist kavkılı rekristalize kireçtaşları ile temsil edilen Jura-Kretase yaşlı Sandaltepe Formasyonu gözlenmektedir. Üzerine uyumsuzlukla gelen orta Eosen yaşlı birimler, altta metaçakıltaşları ile rekristalize killi kireçtaşından oluşan Bahçeyaka formasyonu ile bu formasyonu uyumlu olarak üzerleyen bordo, yeşil renkli metabazit ara düzeyli şistlerden oluşan Korucuk formasyonundan oluşmaktadır. vii Menderes Masifi’nin Armutludere Napı, geç Permiyen-Kretase; Tire-Bozdağ Napı Prekambriyen yaşlı temel ve bu temeli uyumsuz olarak örten geç Permiyen-Triyas; Karpuzlu-Kiraz Napı ise Prekambriyen yaşlı temel ve bu temeli uyumsuz olarak örten geç Permiyen-Eosen yaş aralığında çökelmiş birimlerden oluşmaktadır. Armutludere Napı ile Tire-Bozdağ Napı’na ait birimler Miyosen magmatizmasına bağlı yaşlı granitik kayalar ile kesme ilişkili olarak gözlenirler. Karpuzlu-Kiraz Napı’ na ait birimler sınırlı alanlarda Miyosen yaşlı volkanitler tarafından örtülmüştür. Menderes Masifi’ni güneyden tektonik olarak sınırlayan Göktepe Napı’nın görünür tabanını kuvarsit, şist ve bol fosilli rekristalize kireçtaşı ardalanmasından oluşan erken Permiyen yaşlı Çamlıktepe formasyonu oluşturmaktadır. Çamlıktepe formasyonu üzerine uyumsuz olarak tabanda kuvarsit ile başlayan şist, dolomitik rekristalize kireçtaşı ve mizzialı, bol fosilli rekristalize kireçtaşı ardalanmasından oluşan geç Permiyen yaşlı Kavaklıdere formasyonu gelmektedir. Kuvarsit, metaçakıltaşı ara düzeyleri içeren şist, fillit ile üste doğru aralarında metabazit, metavolkanik, metagranitporfir düzeyler gözlenen şist, kalkşist, rekristalize kireçtaşı ardalanmasıyla tanımlanan Erken-Orta Triyas yaşlı Tuzabat formasyonu, Kavaklıdere formasyonu üzerine uyumsuz olarak gelmektedir. Rekristalize dolomitik kireçtaşları ile yanal geçişli nadir olarak gözlenen şist, kuvarsit ve metabazitlerden oluşan Orta-Geç Triyas yaşlı Kurudere formasyonu altında bulunan Tuzabat formasyonu ile geçişli dokanağa sahiptir. Kurudere formasyonu üzerinde diskordans düzeyini temsil edecek şekilde diyasporit seviyeleri ile başlayan rekristalize dolomitik kireçtaşları üste doğru rudistli rekristalize kireçtaşlarından oluşan Jura-Kretase yaşlı Paşalıdağ formasyonu yer almaktadır. Bu formasyonu metakarbonat, metakumtaşı ve bunlar içinde yer alan rekristalize kireçtaşı ile serpantinit blokları içeren olistostromal düzeylerden oluşan Geç Kretase yaşlı Deliktaş formasyonu uyumsuz olarak üzerlemektedir. Bunların üzerine yine uyumsuz olarak orta Eosen yaşlı tabanda metaçakıltaşı, üste doğru nummulitli rekristalize kireçtaşları ile temsil edilen İlminkızılağaç formasyonu gelmektedir. Bu formasyon en üstte yer alan Kazıklı formasyonu olarak tanımlanan metakumtaşı, metaçakıltaşı ile rekristalize kireçtaşı ve serpantinit blokları içeren orta Eosen yaşlı metaolistostromal birimler tarafından geçişli olarak üzerlenir. Göktepe Napı üzerinde tektonik dokanak ile Geç Kretase yaşlı Kızılcadağ Ofiyolitik Melanjı bulunur. Bu veriler dikkate alındığında, Kızılcadağ Ofiyolitik Melanjı ve inceleme alanında sınırlı ölçekte mostrası gözlenen Marmaris Peridotiti’nin bölgeye orta Eosen sonrası yerleşmiş olması gerekmektedir. Göktepe Napı’nı güneyden tektonik olarak sınırlayan Bodrum Napı’nın tabanında Erken-Orta Triyas yaşlı metakumtaşı, metakonglomera, kuvarsit, metabazit ve şistlerden oluşan Karova formasyonu bulunmaktadır. Üzerinde geçişli olarak Orta Triyas-Erken Jura yaşlı dolomit ve viii dolomitik rekristalize kireçtaşlarından oluşan Kayaköy Dolomiti; yine geçişli olarak Ula Mermeri’nin Jura (Dogger) yaşlı Sarıabat üyesi ile Jura-Kretase yaşlı rekristalize kireçtaşı, çörtlü mermer, çörtlü rekristalize kireçtaşlarından oluşan Ula Mermeri; en üstte de Geç Kretase yaşlı bloklu fliş niteliğindeki Karaböğürtlen formasyonu yer almaktadır. İnceleme alanı dışında bu birimler güneyden Marmaris Peridotiti tarafından üzerlenirler. İnceleme alanında Menderes Masifi’nin batı-kuzeybatı kesiminde Kikladik Kompleks’e ait birimler ile Bornova Flişi, masife ait birimler üzerinde tektonik dokanaklı olarak gözlenmektedir. Aynı alanda Bodrum Napı’na ait birimlerin de sınırlı mostralarını görmek mümkündür. İnceleme alanı dışında ana kütlesi Ege Denizi’ndeki adalarda yüzlek veren ve doğuya doğru Dilek Yarımadası’nda devam eden Kikladik Kompleks’e ait Erken-Orta Triyas / Geç Kretase yaş aralığında çökelmiş birimlerin de inceleme alanında mostraları gözlenmektedir. Kikladik Kompleks’in görünür tabanında fillit, granatşist, kuvarsit ve bunlarla ardalanmalı bazik metavolkanit, metaçakıltaşı ve rekristalize kireçtaşı merceklerinden oluşan Erken-Orta Triyas yaşlı Eskioba formasyonu yer almaktadır. Eskioba formasyonu üzerine geçişli olarak rekristalize dolomitik kireçtaşlarından oluşan Orta-Geç Triyas yaşlı Alacalı formasyonu gelir. Zımparalı diasporit ile başlayan rekristalize dolomitik kireçtaşı, rudistli rekristalize kireçtaşlarından oluşan Jura-Kretase yaşlı Bakarcık Tepe formasyonu, Alacalı formasyonu üzerinde uyumsuz olarak gözlenir. Kikladik Kompleks’in en üst seviyesini ilksel dokanağının uyumsuz olabileceği düşünülen ancak inceleme alanındaki sınırlı mostrada tektonik olarak gözlenen olistostromal, bloklu fliş niteliğindeki Geç Kretase yaşlı Büyükkale formasyonu oluşturmaktadır. Bu formasyon içerisinde pelitik kırıntılılar ve bu kırıntılıların üst seviyelerine doğru yaygın olarak gözlenen serpantinit ve mermer blokları yer almaktadır. İnceleme alanının kuzey-kuzeybatısında Kikladik Kompleksi üzerinde sınırlı bir alanda Bodrum Napı’na ait birimlerin tektonik olarak konumlandığı gözlenmektedir. Bunların üzerinde de İzmir-Ankara Zonu’na ait Bornova Flişi’nin birimleri tektonik olarak bulunmaktadır. İnceleme alanının yalnızca kuzeybatı kenarında dar bir alanda mostraları gözlenen Geç Kretase-Paleosen yaşlı Bornova Flişi içerisinde Mesozoyik yaşlı kireçtaşı dilim ve blokları gözlenir. Kireçtaşı bloklarının bazılarında rudist kavkıları belirgindir. İnceleme alanındaki naplı yapılar Oligosen-Erken Miyosen yaşlı sığ denizel ve gölsel birimler ile Erken-Orta Miyosen yaşlı gölsel birimler tarafından uyumsuz olarak örtülürler. ix Menderes Masifi’ne ait Armutludere ile Tire-Bozdağ naplarına ait birimler, Miyosen yaşlı Sinancılar Graniti ile kesme ilişkilidirler. Karpuzlu-Kiraz Napı’ na ait birimler Miyosen yaşlı Başova andeziti tarafından örtülmektedir. Batı Anadolu’da inceleme alanında metamorfizma izleri taşıyan birimlerde farklı orojenez evrelerinin etkin olduğu bilinmektedir. Pan-Afrikan Orojenezi’nin etkili olduğu süreç yalnızca Menderes Masifi içerisindeki Karpuzlu-Kiraz Napı’ndaki Prekambriyen yaşlı birimlerde belirgin olarak gözlenmektedir. Paragnays, mikaşist, metagabro ile ortognaysların, granulit, eklojit ve amfibolit fasiyeslerinde metamorfizmaya maruz kaldıklarını gözlemlemek mümkündür. Prekambriyen yaşlı kayaçlarda amfibolit metamorfizmasının etkileri daha yaygın olarak gözlenir. Dereli Migmatiti ile Kutlubeyler Anatektik Graniti’nin, Pan-Afrikan öncel metamorfizmasından etkilenmiş paragnays-şist birimlerinin, son aşamada gerçekleşen amfibolit fasiyesi metamorfizması tarafından üzerlenmesi ile oluştuğu düşünülmektedir. Global çalışmalarda Prekambriyen şist ve paragnaysların ilksel kayalarının aynı dönemdeki Doğu-Batı Gondwana arasındaki pasif bir havzaya ait olduğu ileri sürülmektedir. Doğu ve Batı Gondwana’nın çarpışma sürecinde Prekambriyen yaşlı temel kayaları derin gömülmeye uğrayarak granulit, eklojit ve amfibolit fasiyesi koşullarında metamorfizmaya uğramışlardır. Menderes Masifi’nin Prekambriyen yaşlı çekirdek ve geç Permiyen-orta Eosen yaşlı örtü çökelleri, son olarak orta Eosen sonrasında Geç Alpin döneminde yeşil şist-alt amfibolit fasiyesi koşullarında metamorfizmaya maruz kalmışlardır. geç Permiyen-Triyas yaşlı birimlerde gözlenen granat, stavrolit ve disten oluşumları bu metamorfizmanın ürünleridir. Pan-Afrikan temel, sırasıyla düşük basınç/yüksek sıcaklık (granulit), yüksek basınç/orta sıcaklık (eklojit) metamorfizmalarına maruz kalmış olup, sonrasında gerçekleşen orta basınç/ortayüksek sıcaklık (amfibolit) metamorfizması yaygın geri dönüşümlere neden olmuştur. Öncel çalışmalarda metamorfizma yaşı 600-540 My olarak saptanmıştır. Menderes Masifi’ne ait temel ve örtü serileri son yapısını, Paleojen yaşlı Barrow tipi orta basınç metamorfizması ile kazanmıştır. İnceleme alanında geç Permiyen-orta Eosen yaş aralığındaki birimlerle tanımlanan Göktepe Napı’nda, Alpin yaşlı yüksek basınç (YB)/düşük sıcaklık (DS) metamorfizmasına ilişkin verilere rastlanmıştır. Erken-Orta Triyas yaşlı şistler arasındaki metaçakıltaşı düzeylerinde gözlenen karfolitdisten topluluğu, 10-12 kbar basınç, 30 km bir derinliği ve mavi şist koşullarına ait dalma-batma ile ilgili bir süreci göstermektedir. Göktepe Napı’nın metamorfizma yaşını belirlemek için yapılan çalışmalar ve bu çalışmalarda belirlenen stratigrafi ile metamorfizma yaşının Geç Kretase-Paleosen döneminde olabileceği düşünülmektedir. Göktepe Napı’nın en üstünde yer alan orta Eosen yaşlı x birimlerde gözlenen düşük dereceli metamorfizmanın, ofiyolit ve Bodrum naplarının güneye geçişi esnasında, napın sığ gömülmeye uğraması ile meydana gelmiş olduğu düşünülmektedir. Erken-Orta Triyas ile Geç Kretase yaş aralığındaki birimlerden oluşan Bodrum Napı’nda Alpin yaşlı yüksek basınç/düşük sıcaklık metamorfizması gözlenmektedir. Erken-Orta Triyas yaşlı pembemsi bordo renkli şistler içindeki süt kuvars damarları ile beraber gözlenen karfolitlerin, dalmabatma ile ilişkili mavi şist metamorfizmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. İnceleme alanı içinde çok az mostralarına rastlanan daha çok batıda Dilek Yarımadası ve Selçuk bölgesinde yaygın olarak gözlenen Erken-Orta Triyas-Geç Kretase yaşlı birimlerden oluşan Kikladik Kompleks’in metamorfizma yaşları, stratigrafisi ve jeodinamik evrim modeli ile ilgili belirsizlikler bulunmaktadır. Öncel çalışmalarda belirtilen ve bu çalışmada da Erken-Orta Triyas yaşlı olduğu düşünülen birirmler içindeki metabaziklerde gözlenen glokofanların varlığı, bu birimlerin dalma-batma ile ilişkili mavişist metamorfizmasından etkilendiğini göstermektedir. Kikladik Kompleks’in en üst birimini oluşturan Geç Kretase yaşlı olistostromal birimler içinde de mavişist ile eklojit metamorfizmasından etkilenmiş birimlere ait bloklar gözlenmektedir. Bölgesel ölçekte yapılan çalışmalarda mevcut metamorfizmanın erken-orta Eosen yaşlı olabileceği belirtilse de Paleosen ve Eosen dönemlere ait çökel kaya boşluğunun açıklanamaması, bu yaşın yeniden değerlendirilmesini gerektirmektedir. Öncel çalışmalarda ve yaptığımız incelemelerde Kikladik Kompleks’ine ait en üst birim Geç Kretase yaşlı olistostromal birimlerdir. Öncel çalışmacılar tarafından yapılan radyometrik yaş tayinleri sonucunda Kikladik Kompleks’in mavişist metamorfizması için erken-orta Eosen yaşı uygun görülmüş olmasına rağmen, bu yaşın arazi gözlemleri ile örtüşmediği gözlenmektedir. İnceleme alanı dışında yapılan bölgesel çalışmalarda mavişist metamorfizmasını üzerleyen Oligo-Miyosen yaşlı orta basınç metamorfizmasının varlığı ileri sürülmektedir. İnceleme alanı ve yakın çevresindeki Anatolid-Torid Platformu’na ait naplı yapılarda gözlenen Geç Kretase ve sonrası yaşlı metamorfizmalar, Neotetis Okyanusu’nun kuzey kolunun Geç Kretase’den itibaren kapanmaya başlaması ve orta Eosen’de gerçekleşen kıta-kıta çarpışması ile ilişkilendirilmektedir. Göktepe, Bodrum napları ile Kikladik Kompleks’inde gözlenen mavişist metamorfizması, napların bulunduğu platformun bir kısmının dalma-batmaya uğraması ile ilişkilendirilebilir. Kıta-kıta çarpışması esnasında pasif kıtada iç ekaylanma süreci gelişmiş ve Menderes Masifi üç napa ayrılarak, güneye ilerleyen Likya napları altında Barrow tipi orta basınç metamorfizmasına maruz kalmıştır. Aynı şekilde Göktepe Napı’nın orta Eosen yaşlı birimlerindeki düşük dereceli metamorfizmayı da açıklamak mümkündür. Batı Anadolu’daki dalma-batma zonuna xi katılan naplarda mavişist metamorfizması ile birlikte gözlenen yeşilşist metamorfizmasının gerileyen metamorfizmadan kaynaklandığı anlaşılmaktadır. İnceleme alanında Permiyen öncesi birimler, sadece Menderes Masifi’ne ait Prekambriyen yaşlı temel kayalarından ibarettir. Bu çalışma dahil bugüne kadar inceleme alanınında bulunan naplar içinde Permiyen öncesi kaya birimlerine rastlanılmamıştır. Prekambriyen yaşlı birimlerde PanAfrikan ile Alpin metamorfizmalarının etkileri dışında, Variskan Orojenezi ile ilgili herhangi bir veri bulunmamıştır. Yapılan öncel çalışmalarda Prekambriyen yaşlı çekirdek kayaları içinde farklılığı ile dikkati çeken beyazımsı renkli bazı ortognaysların Triyas yaşlı olduğu da anlaşılmıştır. Anatolid-Torid Platformu’nda yapılan bölgesel çalışmalarda, Variskan Orojenezi’nin varlığı ile ilişkin düşünce ve öneriler kapsamında (Göncüoğlu, 2011) inceleme alanı dışında kuzeyde Karbonifer yaşlı metagranitik kütlenin varlığı soru işareti oluştursa da, metamorfizmasının Alpin yaşlı olduğunun tespit edilmesi bu soru işaretini kaldırmıştır (Candan, 2016).