GENEL ÖZET Levha boyutunda önemli jeolojik olayların meydana geldiği Doğu Akdeniz çanağında yer alan Kıbrıs adasında Troodos Masifi, Mamonia Kompleksi, Troodos ve Çevresi Sedimanter Örtüsü, Girne Sıradağları olmak üzere dört ana tektonik kuşak yer almaktadır. Ada’nın kuzey bölümünde Troodos Masifi’nin üst bölümü ile örtü kayaları, Maserya ovası çökelleri, Girne Sıradağları’nda yüzeyleyen kaya birimleri yüzeylenmektedir. Bu kapsamda yapılan çalışmada, Troodos ofiyolitleri üzerinde açısal uyumsuz olarak yer alan yer alan Geç Kretase örtü kayaları alttan üste doğru volkanojenik kumtaşı, kiltaşı ve manganca zengin çamurtaşlarından oluşan erken Kampaniyen-orta Maastrihtiyen yaşlı Ortatepe formasyonu, üzerinde uyumlu olarak tebeşir ve marnlardan oluşan geç Maastrihtiyen-erken Paleosen yaşlı Yastıtepe formasyonu yer almaktadır. Üzerinde geç Paleosen-Holosen yaşlı kayaçlar yer almaktadır. Girne Sıradağları’nda yeşilşist fasiyesinde metamorfizma geçirmiş Beşparmakdağı napı yer almaktadır. Bu yapısal birim alttan üste doğru Erken Triyas-Geç Kretase yaşlı Tripa Grubu kayaçlarından oluşmaktadır. Gruba ait kayaçlar alttan üste doğru; kalkşist, dolomit, rekristalize kireçtaşı, mermer araseviyeli metasilttaşı, şist ardalanımından oluşan ve düşük enerjili denizel ortamda çöeklmiş Erken Triyas yaşlı Dikmen formasyonu, üzerinde uyumlu olarak Megalodon’lu ve yoğun şekilde breşleşmiş dolomit, rekristalize kireçtaşından oluşan sığ karbonat şelfi ortamında çökelmiş Ladiniyen-Senomaniyen yaşlı Kaynakköy formasyonu yer almaktadır. Kaynakköy formasyonu içerisinde laminasyonlu dolomitlerden oluşan Antifonitis üyesi yer almaktadır. Formasyonun üzerinde uyumlu yer yer dolomit araseviyeleri kapsayan Cladocoropsis’li rekristalize kireçtaşlarından oluşan sığ karbonat şelfi ortamında çökelmiş Orta Jura-Senomaniyen yaşlı yoğun şekilde breşleşmiş Hileryon formasyonu yer almaktadır. Bu yapısal birim serpantinit, volkanit ve çamurtaşından oluşan bir hamur içerisnde ofiyolit, radyolarit, Kaynakköy ve Hileryon formasyonlarına ait dolomit ve rekristalize kireçtaşı bloklarından oluşan olasılıkla Turoniyen-erken Kampaniyen yaşlı Alevkaya karışığı tarafından bindirmeli tektonik dokanaklı olarak üzerlenmektedir. Tripa Grubu ve Alevkaya karışığı kayaçları geç Kampaniyen-geç Maastrihtiyen yaşlı altta Selvilitepe üyesini de kapsayan Mallıdağ formasyonu ve üzerinde Daniyen-erken İpresiyen yaşlı olasılıkla yay ile eş yaşlı çökeller tarafından açısal uyumsuz olarak üzerlenmektedir. Selvilitepe üyesi çakılcıklı çamurtaşı, pelajik kireçtaşı, breş, çakıltaşı, kalkarenit, pelajik kireçtaşı oluşmaktadır. Mallıdağ formasyonu kalsitürbidit, breş, çört, yer yer de iz fosilli kumtaşı araseviyeli pelajik kireçtaşı, hemipelajik kireçtaşı ve çamurtaşından oluşmaktadır. Geç Kampaniyen-geç v Maastrihtiyen yaşlı yay çökellerinden oluşan derin denizel ortam ürünleri pelajik çökelleri olasılıkla ensialik yay ürünleri olan ve riyolit, dasit lavları ile riyolitik tüflerden oluşan geç Maastrihtiyen yaşlı Yıldıztepe volkanitleri tarafından kesilmektedir. Bu volkanitler yer yer Mallıdağ formasyonuna ait ksenolitleri kapsamaktadır. Mallıdağ formasyonu üzerinde uyumlu olarak havza ve yamaç çökelleri ile temsil edilen olasılıkla yay çökellerinden oluşan kalsitürbidit, kalkarenit, breş, bol iz fosilli kumtaşı araseviyeli çamurtaşı, pelajik kireçtaşı, hemipelajik kireçtaşı ve çört ardalanımından oluşan Daniyenİpresiyen yaşlı Yamaçköy formasyonu yer almaktadır. Formasyonun üst bölümü sığ denizel ortam ürünleri bol fosilli kireçtaşları ile temsil edilen İpresiyen yaşlı Bahçeli üyesinden oluşmaktadır. Tripa Grubu, geç Kampaniyen-Paleosen yaşlı pelajik çökeller (Mallıdağ ve Yamaçköy formasyonları) olasılıkla yayın son ürünleri olan ve yer yer yastık yapısı özelliği gösteren, genellikle Paleosen yaşlı pelajik çökeller ile ardaşım da gösteren bazaltik lavlardan oluşan Paleosen yaşlı Çınarlı volkanitleri tarafından kesilmektedir. Beşparmakdağı Napı üzerinde açısal uyumsuz olarak ön-ülke (fore-land) havza ortamında çökelmiş olan Lütesiyen-Bartoniyen yaşlı Kantara formasyonu yer almaktadır. Sedimanter bir hamur içerisinde Beşparmakdağı, Hadim ve Bozkır naplarına (Gülbahar ve Domuzdağ napları), ofiyolit ve Alevkaya karışığına ait yer yer kilometre boyutuna varabilen ölçekte, Karbonifer’den İpresiyen’e kadar değişik yaş ve kayatürlerine ait çakıl, blok ve tektonik dilimleri yer almaktadır. Nummulites’li kireçtaşı (Tatlısu üyesi) araseviyeli çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı, çamurtaşı, kalkarenit ve marn ardalanımından hamura sahiptir. Önülke Havza çökelleri olup kuzeyde yer alan yapısal birimlerin çakıl, blok ve tektonik dilimlerin bu havzaya düşmesi ve çökelime eşlik etmesi ile oluşmuşlardır. Lapta ve Tripa gruplarından türeyen sedimanlar tarafından beslenen Önülke Havzası’nın çökellerinden oluşan Bartoniyen-Priaboniyen yaşlı Ardahan formasyonu çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı, çamurtaşı ile kalkarenit ve marndan oluşmaktadır. Bu kayaçlar fan-delta, yamaç ve derin denizel ortamlarda depolanmıştır. Erken Rupeliyen döneminde Beşparmak Dağları’ndan beslenen akarsu sistemleri Büyüktepe formasyonunun çakıltaşı ve kumtaşından oluşan fan-delta çökellerini oluşturmuştur. Büyüktepe formasyonu ile yanal ve düşey yönde geçişli olan geç Rupeliyen-Şattiyen yaşlı Beylerbeyi formasyonu derin denizel ortamda depolanmış kumtaşı, silttaşı, çamurtaşı ardalanması ile çakıltaşlarından oluşmaktadır. Havza içinde yukarı doğru kalınlaşan-kabalaşan istiflenmeye sahip olan bu çökeller derin denizel ortamdaki denizaltı yelpazesi çökellerini yansıtır. Beylerbeyi formasyonu havza yönünde Arapköy formasyonunun Şattiyen-erken Akitaniyen yaşlı gri, yeşilimsi gri renkli çamurtaşları ile çok ince tabakalı silttaşı, kumtaşı vi ve marn ardalanmasına geçmektedir. Arapköy formasyonu derin denizel havzanın havza tabanı çökellerini oluşturur. Arapköy formasyonu ile dereceli geçişli olan, ince tabakalı kumtaşı, silttaşı, çamurtaşı, kalkarenit ve marn ardalanmasından oluşan Akitaniyen-geç Burdigaliyen yaşlı Tirmen formasyonu derin denizel havza koşullarında depolanmıştır. Tirmen formasyonu üzerinde dereceli geçişli olarak yer alan geç Burdigaliyen-Langiyen yaşlı Geçitköy formasyonu başlıca çamurtaşı, silttaşı, kalkarenit, marn ve biyoklastik kireçtaşından oluşur. Geçitköy formasyonunun karbonat platformundan açık şelf ve yamaç ortamına kadar değişen bir ortamda depolandığı düşünülmektedir. Kuzey Kıbrıs’ta en geniş yayılıma sahip olan ve adanın hemen her yerinde yaygın olarak gözlenen kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşı ardalanmasından oluşan Serravaliyen-Tortoniyen yaşlı Kozan formasyonu, Geçitköy formasyonu üzerinde uyumlu olarak yer almaktadır. Formasyon üç farklı fasiyes topluluğu ile temsil üç üyeden oluşmaktadır. Yılmazköy üyesi başlıca gri, yeşilimsi gri renkli çamurtaşları ile çok ince tabakalı silttaşı ve kumtaşı ardalanmasından oluşmakta ve derin denizel ortamdaki havza tabanı çökellerini yansıtmaktadır. Dağyolu üyesi açık sarı renkli kumtaşları, silttaşları ile gri renkli çamurtaşı ardalanmasından oluşmaktadır ve derin denizel ortamda depolanmış denizaltı yelpaze çökellerini yansıtmaktadır. Kaplıca üyesi başlıca sarı renkli, kalın tabakalı kumtaşları ile daha az oranda çakılcıklı çakıltaşlarından oluşmaktadır. Dağyolu üyesinin denizaltı yelpaze çökelleri üzerinde aşınmalı olarak yer alan Kaplıca üyesi, paleoakıntı kanal çökelleri olarak yorumlanmıştır. Bu fasiyes toplulukları havza içinde doğudan batıya doğru yakınsak-ıraksak fasiyes değişimi gösterir. Havza doğusunda kanal ve denizaltı yelpazesi çökelleri baskın olarak gözlenirken, batıya doğru kanal çökelleri azalır ve denizaltı yelpazesi hakim bir istife dönüşür. Kuzey Kıbrıs’ın en batısında ise havza tabanı çamurtaşı istifi hakim fasiyes topluluğunu oluşturur. Kozan formasyonu geç Tortoniyen-erken Messiniyen yaşlı Yazılıtepe formasyonu tarafından uyumlu olarak üzerlenir. Yazılıtepe formasyonu başlıca killi kireçtaşı, marn, silttaşı ve tebeşir ardalanması ile daha az oranda kumtaşı ve kalkarenitten oluşur. Yazılıtepe formasyonunun kıyıötesi ve kıyıötesi-geçiş ortamlarında depolanmış olduğu düşünülmektedir. Yazılıtepe formasyonu üzerinde Messiniyen’de Mermertepe formasyonunun başlıca gri, yeşilimsi gri, kirli beyaz renkli jipsleri depolanmıştır. Bu depolanmaya Messiniyen döneminde Akdeniz’de görülen ve “Messiniyen Tuzluluk Krizi” olarak adlandırılan, Akdeniz-Atlantik suyolu bağlantısının kesilmesi ve yoğun buharlaşma neden olmuştur. Troodos Ofiyoliti üzerinde uyumsuz olarak Geç Kretase-Geç Miyosen yaşlı Yiğitler Grubu sedimanter istifi depolanmıştır. Grup, altta orta-kalın tabakalı, volkanik vii kırıntılı kumtaşı ve kumtaşı arakatmanlı kiltaşlarından oluşan erken Kampaniyen-orta Maastrihtiyen yaşlı Ortatepe formasyonu ile başlamaktadır. Üzerinde çört içermeyen, ince tabakalı tebeşirlerden oluşan geç Maastrihtiyen-erken Paleosen yaşlı Yastıtepe formasyonu uyumlu olarak yer alır. Yastıtepe formasyonunun açık pembe renkli tebeşirleri geç Selandiyen-Lütesiyen yaşlı Kocakıraç formasyonu tarafından uyumlu olarak üzerlenmektedir. Formasyonun beyaz-krem renkli, çört aratabakalı, ince-kalın tabakalı tebeşirleri normal dalga tabanı altında açık şelf ortamında depolanmıştır. Kocakıraç formasyonu, Büyükgedik formasyonunun beyaz-krem renkli, ince-kalın tabakalı, düzlemsel paralel katmanlı ya da masif tebeşirleri tarafından uyumlu olarak üzerlenir. Lütesiyen-Bartoniyen yaşlı Büyükgedik formasyonu da Kocakıraç formasyonu gibi normal dalga tabanı altında açık şelf ortamında depolanmıştır. Büyükgedik formasyonunun tebeşirleri üzerinde geç Burdigaliyen-Serravaliyen yaşlı Akiltepe formasyonu açısal uyumsuz olarak yer alır. Akiltepe formasyonunun tabanında yer alan kaba taneli kumtaşları kıyıyüzü ortamında, üzerine gelen kumtaşı-marn ardalanması alt kıyıyüzü ve kıyıötesi-geçiş ortamında, istifin üst kesimlerinde yer alan ve hakim olarak tebeşirlerden oluşan bölüm kıyıötesi ortamında depolanmıştır. Akiltepe formasyonu, geç Serravaliyen-Tortoniyen yaşlı Lefke formasyonu tarafından uyumlu olarak üzerlenir. Başlıca kireçtaşları ile az oranda kalsiruditten oluşan Lefke formasyonu sığ denizel, açık şelf ortamında depolanmıştır. Lefke formasyonu, Yazılıtepe formasyonunda da olduğu gibi, Messiniyen yaşlı Mermertepe formasyonunun başlıca gri, yeşilimsi gri, kirli beyaz renkli jipsleri tarafından uyumlu olarak üzerlenir. Beşparmak Dağları ve Mesarya Havzası çökelleri ile Troodos Dağları çevresi sedimanter istifleri üzerinde Pliyosen-Pleyistosen yaşlı ortak örtü kayaçları yer almaktadır. Pliyosen öncesinde depolanmış birimler üzerinde açısal uyumsuzlukla yer alır. Zankliyen yaşlı Çamlıbel formasyonu başlıca marn ve silttaşı ile daha az oranda kumtaşı ve çakıltaşından oluşur. Zankliyen transgresyonu ile başlayan çökelim sırasıyla kıyıyüzü, kıyıötesi-geçiş ve kıyıötesi ortamlarında kumtaşı, kumtaşı-marn ardalanması ve marn hakim bir istifin çökelimine neden olmuştur. Üzerinde uyumlu olarak yer alan Lefkoşa formasyonu kumtaşı, silttaşı, çamurtaşı ardalanması kıyıötesi-geçiş ortamında depolanmıştır. İstifin orta-üst kesimlerinde yer alan ufak-orta kum boyutlu, düzlemsel paralel katmanlı ve dalga ripıllı kumtaşları normal dalga tabanı üstünde kıyıyüzü ortamındaki çökelimi işaret eder. Havzanın güney kenarında tanımlanan çakıltaşları ve kumtaşları Gilbert-tipi delta çökellerini yansıtır. Çamlıbel formasyonu üzerinde erken Pleyistosen döneminde başlıca çakıltaşı, kumtaşı ve marndan oluşan Gürpınar formasyonu depolanmıştır. viii Doğu Akdeniz Bölgesinde, Güney Neotetis okyanusal litosferinin kalıntıları olan Kızıldağ (Hatay), Baër–Bassit (Suriye), Kermanshah ve Neyriz (İran) ve Semail (Umman) ofiyolitleri, Üst Kretase’de Arap Plarformu’nun üzerinde tektonik dilimler şeklinde bulunurken Troodos (Kıbrıs) ofiyoliti, En Geç Miyosen–Pliyosen’de Eratosthenes denizaltı tepesi üzerine yerleşmiştir. Bununla birlikte, Antalya napına dahil edilen Tekirova ofiyoliti ile Alakırçay mélanjı, Kıbrıs adasındaki Troodos ofiyoliti ve Mamonia kompleksi (güneybatı Kıbrıs) ile deneştirilmektedir. Troodos ofiyoliti, bugünkü konumuna, Afrika–Arap kıtası ile Anadolu mikrokıtası arasındaki Neotetis’in güney kolunda, Turoniyen’de SSZ-tipi okyanusal litosferi olarak oluştuktan sonra kıtalararası sıkışma tektoniğine bağlı olarak birkaç evreli diyapirik yükselme ile Pleyistosen’de ulaşmıştır Yaklaşık 5 km. kalınlığında olan ve 3000 km2 'lik bir alanı kaplayan Troodos ofiyolitine ait kayaçların büyük çoğunluğu Kıbrıs Rum Kesimi’nde mostra vermektedir. Troodos ofiyoliti, üst mantoya ve okyanusal kabuğa ait kayaçları içeren tam bir ofiyolit istifi sunmaktadır. Kuzey Kıbrıs Türkiye Cumhuriyeti’nde ise Kretase yaşlı Troodos ofiyolitlerinin üst bölümleri olan Dayklar, Volkanitler-Dayklar, Alt Yastık Lavlar, Çamurtaşı-Amber, Üst Yastık Lavlar ile bunların örtüsü olan erken Kampaniyen-Tortoniyen yaşlı kayacalar yer almaktadır. Kıbrıs adasının kuzey kesimlerini oluşturan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti sınırlarındaki jeolojik tehlikeler, literatür bilgisinden de faydalanılarak araştırılmıştır. Bunlarla birlikte depremlere neden olan diri fay, sıvılaşmaya yatkınlık haritaları ve heyelan envanteri haritaları bu çalışma kapsamında hazırlanmıştır. Sıvılaşmaya yatkınlık haritalarının oluşturulmasında sadece jeolojik, jeomorfolojik ve hidrojeolojik koşullar esas alınmıştır. Çökellerin yaşı ve tipi, yeraltısuyunun derinliği, önceki çalışmalar ve tarihsel veriler birlikte değerlendirilerek, jeolojik harita birimlerinde sıvılaşmaya yatkınlık kategorileri belirlenmiştir. Sıvılaşma tehlikesinin ortaya konulabilmesi için öncelikle Ada’nın kuzey kesimlerindeki Kuvaterner çökelleri, yaşları ve oluşum ortamlarına göre ayrıntılı olarak haritalanmıştır. Çalışma alanında etek, akarsu, deniz, karasal karbonat ve rüzgar ortamlarında birikmiş 36 adet alt çökel alanı haritalanmıştır. Bu çökeller Beşparmak Sıradağları’nın kuzey ve güney eteklerinde, Mesarya havzasında ve kıyı şeritleri boyunca izlenir. Bu çökeller üzerinde kaliş oluşumları meydana gelmiştir. Kuvaterner haritası ix oluşturulduktan sonra literatürde kabul gören ve yaygın kullanılan yöntemlere göre bölgesel sıvılaşma yatkınlık haritaları oluşturulmuştur. Kıbrıs adasının iklimi ve yer altı suyu seviyesinin düşük olması adada sıvılaşmaya yatkınlık kriterlerini doğrudan etkilemektedir. Adada Kuvaterner birimlerinde fasiyes ve tane boyu bakımından sıvılaşma olasıdır ancak, yer altı suyu seviyesinin düşük olması söz konusu birimlerde sıvılaşma olasılığını azaltmaktadır. Değerlendirmeler Holosen yaşlı akarsu çökellerinin, sıkıştırılmamış yapay dolguların, adadaki tüm kıyılar boyunca gelişen eski plaj ve güncel kumsal çökellerinin sıvılaşmaya yatkınlıklarının çok yüksek-yüksek olduğunu göstermektedir. Holosen yaşlı denizel sekiler, gevşek tutturulmuş genç yelpazeler, gölsel bataklık ve akarsu sekileri, Geç Pleyistosen yaşlı eski denizel plaj çökelleri sıvılaşma açısından orta olarak değerlendirilmiştir. Geç Pleyistosen yaşlı alüvyon yelpazesi çökelleri, yüksek alanlarda gelişen genç yelpazeler, akarsu ve denizel seki çökelleri, kıyı gerisinde kumullar olarak izlediğimiz Geç Pleyistosen yaşlı eski plaj çökelleri sıvılaşmaya yatkınlığı düşük olarak değerlendirilmiştir. Pleyistosen yaşlı alüvyon yelpazesi çökelleri ile etek döküntüsü ve denizel seki çökellerinin bir kısmı sıvılaşmaya yatkınlığı çok düşüktür. Erken-Orta Pleyistosen yaşlı Gürpınar Formasyonu ve Pleyistosen yaşlı denizel seki çökellerinde üstünde gelişen kaliş nedeniyle sıkı tutturulmuş olduklarından sıvılaşma beklenmez. Üretilen sıvılaşmaya yatkınlık haritaları, detaylı Kuvaterner jeolojisi haritalarına dayanmakla birlikte, bu haritaların yerel sıvılaşma potansiyelinin değerlendirilmesinde, bölgeye özgü yapılan jeoteknik araştırmalar olmadığı bilinmeli ve bu amaçla kullanılmamalıdır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) sınırlarında, hem kentsel hem de sanayimaden alanları için arazi planlamasına ihtiyaç duyulması nedeniyle KKTC’de yapılacak olan bölgesel planlamaları yönlendirici temel yerbilim verilerinin hazırlanması gerekmektedir. Bunlar KKTC’de etkin olan güncel tektonik yapıların karakteristiklerinin belirlenmesi, alansal dağılımlarının ortaya konulması, kinematik analizlerinin yapılması, deprem tehlikesi için önemli olan neotektonik dönem yapılarının standartlara uygun şekilde haritalanması, diri faylar üzerinde yapılacak paleosismoloji çalışmaları sayesinde fayların deprem tekrarlanma aralığı, kayma hızları gibi verilerin elde edilmesidir. Bu iş paketi kapsamında diri fay olarak haritalanan Dardere (Ovgos) Fay Zonu (DOFZ) ile Lefkoşa’nın doğusunda yer alan Haspolat Transfer Fayı üzerinde deprem tarihçesini ortaya koymak amacı ile paleosismoloji çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Çalışma sonucunda, DOFZ ve Haspolat Fayı'nın Kıbrıs’ın deformasyonunda önemli bir x rol oynadığı belirlenmiş ve fayın uzunluğu göz önüne alındığında, büyüklüğü Mw 7,0 ve üzerinde deprem üretme potansiyeline sahip olduğu değerlendirilmiştir.