ÖZ
Beypazarı-Nallıhan yöresinde 1974 yılında başlatılan jeolojik araştırmalar, bölgede yüzeyleyen
Miyosen yaşlı istifin önemli bir kömür potansiyele sahip olabileceğine işaret etmiş; potansiyeli
ortaya koymak bağlamında 1985 yılına kadar yürütülen rezerv belirleme çalışmaları ile havza:
“A” ve “B” sektörleri ile “Koyunağalı” sektörü şeklinde bölümlenmiştir. Çalışmalar daha çok
“A sektörü” nde yoğunlaşmış, A sektöründe kömürün işletilmesi amacıyla sürülen ana galeride
bilinen kömürleşmenin 150 metre altında bir başka kömür katmanına rastlanılması da havzanın
önemini artırmıştır. Günümüzde “A sektörü” “I. Saha” ve “B sektörü” “II.Saha” olarak
adlandırılmaktadır.
Beypazarı havzası, Neojen döneminde, içerisinde kırıntılı ve karbonatlı kaya türlerinin; ancak
baskın olarak volkanik kayaçlardan türemiş kırıntılı istiflerin çökeldiği, yaklaşık doğu-batı
uzanımlı gölsel bir depolanma alanı olarak biçimlenmiştir. Miyosen döneminde bu havzada
kömür, bitümlü şeyl gibi fosil yakıtlar ve trona (NaHCO3.Na2CO3.2H2O) gibi ekonomik
karbonat mineralleri çökelmiştir. Miyosen havzasında çökelim kesintisiz olarak olası Pliyosen
dönemine kadar devam etmiş; ancak depolanma alanı bir karbonat gölünden, sülfat gölüne
evrilmiştir. Bu süreçte yağışlı ve kurak dönemsellikleri yansıtan kırıntılı çökel istifler ve kurak
dönemi işaretleyen alçıtaşları ile tenardit ve galuberit gibi sülfat mineralleri çökelmiştir.
Havzada gözlenen yapısal unsurlar kuzeybatı-güneydoğu yönlerde bir sıkışmanın varlığına
işaret etmekte; yaklaşık kuzeydoğu-güneybatı uzanımlı kıvrımların ama daha çok fayların
varlığı, çalışma alanının kuvvetli bir deformasyon geçirdiğini belgelemektedir. İnceleme alanı
ve yakın çevresinde sürdürülen jeolojik etütler ve proje kapsamında yapılan rezerv sondajlarının
verileri değerlendirildiğinde, bu fayların özellikle I. ve II. Sahada genellikle ters fay karakteri
taşıdıkları ve “Beypazarı Fleksürü” olarak adlandırılan güney kanadı eğimli kıvrımlı yapıya
koşut olarak yönlendikleri görülmüştür.
Bu projenin amacı: Beypazarı fleksürünün güneyinde ilk olarak Besbelli (2010) tarafından
yapılan araştırma sondajlarıyla varlığı ortaya çıkartılan kömür damarlarının bölgesel yayılımını
ve sahanın potansiyelini ortaya koymaktır. Bu bağlamda çalışmalar: “Rezerv Belirleme ve
Geliştirme Çalışmaları” ile “Kömürün Yeraltında Gazlaştırılması” ve “Kömürün Tavan ve
Taban Kayasının Jeoteknik Özelliklerinin Belirlenmesi” başlıkları altında toplanmıştır.
Rezerv çalışmaları kapsamında havzada toplam derinliği 179.934,60 metre olan 234 kuyu
açılmıştır. Araştırmada, çalışma alanının orta bölümlerinde, FG-049 ile FG-115 kod numaralı
sondajlar arasında kalan 67 adet sondajdan 19 adedinde kömür kesilmemesi ve/veya
kömürleşmenin yanal yönde devamlılık göstermemesi nedenleriyle 48 adet sondajın
yapılmamasına karar verilmiştir. Bu bağlamda çalışma alanı “Doğu” ve “Batı” sektörleri olarak
2
ikiye bölümlenmiştir. “Doğu Sektörü”nde toplam derinliği 126.977,65 metre olan 165 adet
sondaj “Batı Sektörü”nde ise toplam derinliği 37.532,20 metre olan 50 adet sondaj
gerçekleştirilmiştir.
“Batı sektörü” nde ayrıca toplam derinliği 8.232,20 metre olan 10 adet fay belirleme sondajı
yapılarak fayların yaklaşık konum ve atımları ortaya çıkartılmıştır.
Rezerv çalışmaları sonucunda “Fleksür Güneyi” nin görünür rezervi “Doğu Sektörün”nde
88.074.095 ton; “Batı Sektörü”nde 18.444.840 ton olarak belirlenmiştir.
Kömürün özelliklerinin önceden bilinmesi bir yandan optimum verimin elde edilebileceği bir
santral dizaynına olanak sağlamakta diğer yandan da kirletici unsurların niceliklerinin yakma
öncesinden belirlenebilmesi anlamına gelmektedir. Bu bağlamda: 435 adet örneğin tam analizi
yapılmış; nem, kül, uçucu madde, alt ve üst ısıl değer, toplam kükürt, külde kükürt ve yanar
kükürt değerleri belirlenmiştir. Kükürt formları (sülfat kükürdü, piritik kükürt ve organik
kükürt) 56 örnek üzerinde yapılan analizler ile saptanmış; 55 adet kömür örneğinde major
element (Na2O, MgO, Al2O3, SiO2, P2O5, K2O, CaO, TiO2, MnO ve Fe2O3) analizleri, iz
element (B, Mo, V, Ni, Cu, Zn, As, Sb, Cd, Cr, Pb, Se, Hg, Sr ve Ba) analizleri
gerçekleştirilmiştir. Kömürlerin elementer bileşenleri (H, N, O ve C) ve klor içeriklerinin ortaya
çıkartılması, yoğunluğunun saptanması amacıyla 56 adet kömür örneği incelenmiş;
öğütülebilirlik indeksi ve kül ergime değerleri ise aynı sıra ile 30 ve 45 adet örnek üzerinde
araştırılmıştır.
“Yeraltında Gazlaştırma Yöntemi”nin bu saha için uygulanabilirliğini araştırmak bağlamında
yürütülen çalışmalarda: Kömür damarının derinliği, damar kalınlığı, kömürün cinsi, kül ve nem
içeriği, serbest kabarma indeksi parametrelerinin yer altında gazlaştırma koşullarına uygun
olduğu, kömür damarında yapılacak olası bir gazlaştırma işleminin yer altı su seviyesini
etkilemeyeceği saptanmıştır. Bununla birlikte gazlaştırma işlem için en önemli parametreler olan
kömürün porozite ve permabilite değerlerinin istenilen değerlerin oldukça uzağında olduğu
görülmüştür.
Rezerv belirlemek amacıyla açılan 14 kuyuda, kömür tavan ve tabanından itibaren 25 metrelik
bölümlerde amacına uygun olarak örneklemeler yapılmış; bu seviyelerdeki birimlerin kaya kütle
dayanım ve deformasyon özellikleri belirlenmiştir. Havzanın genel yapısal özelliklerinin
araştırma yapılan kömür yayılım alanı içerisindeki kaya kütlelerini etkilediği, zayıflık
düzlemleri, kırıklı ve çatlaklı zonlar oluşturduğu saptanmış; ancak bu seviyelerin mühendislik
amaçlı kaya sınıflamalarından elde edilen jeomekanik parametrelere ve dayanım değerlerine
etkisinin sınırlı olduğu gözlemlenmiştir. Bununla birlikte özellikle kömür zonlarının alt ve üst
3
seviyelerinde organik malzeme içeren kesimleri, belirlenen genel özelliklerden farklı olarak kazı
esnasında jeoteknik açıdan sorun yaratacak özelliktedir.
Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ) ruhsat sahası içerisinde ve finansmanı EÜAŞ
tarafından karşılanarak gerçekleştirilen bu projenin her aşamasındaki çalışmalar, Maden
Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) ve Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ)
arasındaki işbirliği çerçevesinde yürütülmüştür.